Ευγένιου Ντελακρουά, Η Ελευθερία οδηγεί τον Λαό - La liberté guidant le peuple, 1830, ελαιογραφία σε καμβά, Μουσείο του Λούβρου

Η δημοκρατία και οι εχθροί της 

Μπορούμε να δούμε το κεντρικό χαρακτηριστικό της πολιτικής ως την αέναη σύγκρουση μεταξύ συναίνεσης και δια της βίας επιβολής. Αντίστοιχα, θα μπορούσαμε να δούμε τη δημοκρατία ως το πολίτευμα που στηρίζεται στη συναίνεση των κυβερνωμένων, ενώ τις διάφορες μορφές αυτοκρατίας / αυταρχίας ως τα πολιτικά συστήματα που επιβάλλουν τη θέληση του ενός ή των λίγων κυβερνώντων δια του καταναγκασμού (αυτοκρατορίες, αυταρχικά εθνικά κράτη κ.ο.κ.). Οπότε και διαχρονικά η ιστορία σημαδεύτηκε από τον ανταγωνισμό δημοκρατικών και αυταρχικών καθεστώτων.

Παρόλο που η Δύση θεωρεί το δημοκρατικό πολίτευμα δικό της επίτευγμα (συνδεδεμένο με την αρχαία Ελλάδα), πιο πρόσφατες μελέτες υποδεικνύουν πως πρώιμα, απλά συστήματα δημοκρατίας υπήρξαν σε όλες σχεδόν τις περιοχές του κόσμου. Είναι η σύγχρονη μορφή του δημοκρατικού εθνικού κράτους, το οποίο αναδύθηκε στην Ευρώπη και Αμερική, που μεταλαμπαδεύτηκε και επικράτησε στη συνέχεια σε πολλές άλλες χώρες.

Οι πρώτες δημοκρατίες και το πρόβλημα του μικρού μεγέθους

Εάν θεωρήσουμε πως το κεντρικό χαρακτηριστικό της δημοκρατίας είναι η λήψη αποφάσεων για τα κοινά με τη συναίνεση των πολιτών, τότε πολλά αρχαία πολιτεύματα , σε όλο τον κόσμο, διέθεταν το στοιχεία αυτό - με την έννοια ότι οι ηγέτες συμβουλεύονταν κάποιο συμβούλιο ή συνέλευση που αποτελούνταν από εκπροσώπους των πολιτών.

Η κλασική Αθήνα διέθετε ένα από τα πιο αναπτυγμένα δημοκρατικά πολιτεύματα. Οι Έλληνες της εποχής θεωρούσαν πως το πιο σημαντικό στοιχείο στη ζωή ήταν η συμμετοχή στο δημόσιο / πολιτικό βίο, οπότε και οι πόλεις-κράτη έπρεπε να διατηρούν μικρό μέγεθος για να επιτρέπουν την συμμετοχή αυτή. Με παρόμοιο σκεπτικό διατηρούσαν μικρό τον αριθμό των πολιτών — ήταν σχεδόν αδύνατο να αποκτήσει κανείς την ιδιότητα του πολίτη κάποιας πόλης, αν δεν είχε γονείς από την πόλη εκείνη. Το πρόβλημα ήταν πως οι μικρές αυτές οντότητες δεν μπορούσαν από μόνες να αντιμετωπίσουν τις μεγάλες και απολυταρχικές αυτοκρατορίες. Οπότε και αναγκάζονταν να συνάψουν συμμαχίες με άλλες πόλεις (πχ εναντίον των επιτιθέμενων Περσών). Σε ένα επόμενο στάδιο, όταν είχαν να αντιμετωπίσουν την ισχυρή Μακεδονία και αργότερα την πανίσχυρη Ρώμη, άρχισαν να σχηματίζουν πιο μόνιμες “συμπολιτείες” — ένα είδος συνομοσπονδίας. Επικράτησε όμως η Ρώμη, η οποία είχε πολύ μεγαλύτερη συνοχή και ισχύ. 

Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό τη Ρώμης ήταν πως δεν έβλεπε πρόβλημα με το μεγάλο μέγεθος, εξού και εύκολα παραχωρούσε την ιδιότητα του πολίτη στα άτομα που μετακόμιζαν εκεί, καθώς και στα άτομα συνδεδεμένων ή κατακτημένων πόλεων της Ιταλίας (με τα οποία σχημάτισε ένα είδος Ρωμαϊκής συνομοσπονδίας, με την ίδια ως ηγεμονική δύναμη). Τα οφέλη που αποκτούσαν οι Ρωμαίοι πολίτες ενίσχυαν την ταύτιση και την προσήλωση τους με την Ρωμαϊκή δημοκρατία, η οποία και σταδιακά υπερίσχυσε όλων των αντιπάλων της στον Ευρωπαϊκό και Μεσογειακό χώρο και μετατράπηκε στη μεγαλύτερη αυτοκρατορία της εποχής, η οποία και κυριάρχησε για αιώνες. Στη διαδικασία είχε κατακτήσει και απορροφήσει τα μικρότερα, δημοκρατικά πολιτεύματα της εποχής. 

Οι σύγχρονες δημοκρατίες και το πρόβλημα της συνοχής

Μετά την κατάρρευση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (476 μ.Χ.), το δυτικό της μέρος κατατεμαχίστηκε σε πολλά μικρά κρατίδια -- πόλεις-κράτη, βασίλεια, πριγκιπάτα, δουκάτα, επισκοπάτα κ.ο.κ. Κατά καιρούς υπήρξαν προσπάθειες επανασύστασης κάποιου είδους αυτοκρατορίας, με πρόσκαιρα όμως αποτελέσματα. Παράλληλα, μετά τον 12ο αιώνα ένας αριθμός πόλεων-κρατών της βόρειας Ιταλίας θα υιοθετούσαν δημοκρατικά στοιχεία διακυβέρνησης, με σχετική πολιτική ελευθερία. Ταυτοχρόνως, μερικά από τα κρατίδια στην υπόλοιπη δυτική Ευρώπη άρχισαν να μεγεθύνονται  και να ισχυροποιούνται μέσα από την ενδυνάμωση της κεντρικής εξουσίας (μοναρχία, απολυταρχισμός), ενώ διατήρησαν κάποια στοιχεία συναινετικής διακυβέρνησης, αφού αυτό ήταν σημαντικό για τη φορολόγηση και τη στρατολόγηση των υπηκόων τους στις συχνές πολεμικές αναμετρήσεις.

Η σημαντική συγκέντρωση εξουσιών στο κέντρο θα αποτελούσε τη βάση στην οποία θα θεμελιώνονταν  τα πρώτα σύγχρονα, ευμεγέθη εδαφικά κράτη, που θα εκτόπιζαν τα μικρότερα πολιτικά σχήματα, όπως τις πόλεις- κράτη.  Σε κάποιο στάδιο οι εσωτερικές συγκρούσεις θα οδηγούσαν, σε μερικά από αυτά, στην ανάληψη της εξουσίας από τους πολίτες / λαό / έθνος, δημιουργώντας έτσι τα εθνικά κράτη. Λόγω ακριβώς του μεγέθους, τα κράτη αυτά θα υιοθετούσαν ένα νέο τύπο δημοκρατικού πολιτεύματος — την αντιπροσωπευτική δημοκρατία.

Ας πάρουμε τη Γαλλία σαν παράδειγμα. Στο “παλαιό καθεστώς” της μοναρχίας, υπήρχε κάποια προσπάθεια εκμαίευσης της συναίνεσης των κατοίκων, μέσα από τοπικά συμβούλια που συναποτελούσαν ένα κεντρικό Συμβούλιο των Τάξεων (Estates General), το οποίο όμως είχε σταδιακά περιέλθει σε αχρηστία αφού η μόνιμη προσπάθεια του βασιλιά ήταν να ενισχύσει την δική του, κεντρική εξουσία. Η Γαλλική Επανάσταση εκτόπισε τον βασιλιά, αλλά διατήρησε την ιδέα της ενιαίας εξουσίας. Από την άλλη, όμως, εισήγαγε αρχικά μια ριζοσπαστική μορφή αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, με μεγάλο βαθμό αποκέντρωσης εξουσιών προς τις τοπικές αρχές - το οποίο στην πράξη είχε σαν αποτέλεσμα η αδύναμη λαϊκή κεντρική κυβέρνηση να μην καταφέρνει να ελέγξει όλη την επικράτεια, για να επιβάλει το νόμο και την τάξη σε ολόκληρη τη χώρα, με δημοκρατικές μεθόδους. Πράγμα που οδήγησε στην επιβολή της εξουσίας του κέντρου και την κυριαρχία του Τρόμου (Ροβεσπιέρος). Μετά τον εκτοπισμό των ηγετών του εν λόγω καθεστώτος, την εξουσία ανέλαβαν νέες ομάδες (Διευθυντήριο) οι οποίες και πάλι δεν κατάφεραν να ελέγξουν τα πράγματα — οπότε και αναζήτησαν την στήριξη του στρατού, με τελικό αποτέλεσμα την επιβολή του δημοφιλούς στρατηγού Ναπολέοντα Βοναπάρτη.

Ο Βοναπάρτης διατήρησε φραστικά την επαναστατική ρητορική περί ελευθερίας και εθνικής αυτοδιάθεσης, αξίες που προσπάθησε να εξάγει και στις άλλες χώρες, αλλά η ίδια η Γαλλία κατέληξε να αποτελεί μια ιδιόμορφη ημι-δικτατορική αυτοκρατορία. Μετά την τελική ήττα και τον εκτοπισμό του Ναπολέοντα (1814), ακολούθησαν αρκετές δεκαετίες αστάθειας και εναλλαγής πολιτειακών συστημάτων, βασιλείας - δημοκρατίας, μέχρι την οριστική επικράτηση της τελευταίας, από το 1870 (Τρίτη Γαλλική Δημοκρατία).

Παράλληλα, αλλά και μετέπειτα, συνέχισε ο αγώνας να σφυρηλατηθεί η δημοκρατία αυτή σε ένα ομοιογενές, συμπαγές εθνικό κράτος, στο οποίο οι πολίτες να ταυτίζονται ολοένα και περισσότερο με το έθνος-κράτος και να συναινούν με τις αποφάσεις του. Για αυτό και ο αγώνας αυτός έπρεπε να είναι κυρίως ειρηνικός, μέσα από την προώθηση μιας κοινής γλώσσας, ενός κεντρικά ελεγχόμενου εκπαιδευτικού συστήματος, της συμμετοχής και τις κοινές εμπειρίες στο στρατό (μέχρι και τον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο οι εμπειρίες αυτές μεταμόρφωναν τους πολίτες  από «Αγρότες σε Γάλλους» - όπως το θέτει και ο τίτλος ενός δημοφιλούς  βιβλίου / μελέτης). Παράλληλα εμπεδώνονταν τα αστικά, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, με αποκορύφωμα τη δημιουργία του κράτους πρόνοιας, αλλά και της μεγαλύτερης αποκέντρωσης των πολιτικών εξουσιών - έτσι που το άλλοτε συγκεντρωτικό κράτος να ονομάζει σήμερα τον εαυτό του “ενιαίο, αποκεντρωμένο κράτος”. 

Συμπέρασμα: η επικράτηση των σύγχρονων, δημοκρατικών εθνικών κρατών δεν ήταν εύκολη. Στα πρώτα στάδια χρειάστηκαν την επιβολή διά της βίας, μέχρι να ωριμάσουν και να σταθεροποιηθούν. Στη συνέχεια χρειάστηκε η συμβολή όλων των υπολοίπων μη-βίαιων μηχανισμών του κράτους για να συνεχίσει η σφυρηλάτηση της ενότητας και της  συνοχής του συστήματος. 

Αφού ωρίμασαν τα εθνικά κράτη-αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες, κατάφεραν σταδιακά να εκτοπίσουν όλους τους αντίπαλους τους – από τις αυτοκρατορίες παλαιού τύπου, μέχρι τους ιδεολογικούς τους αντίπαλους (φασισμό, ναζισμό και πιο πρόσφατα κρατικό κομμουνισμό). Όμως, παρά τις εξαγγελίες περί του “Τέλους της Ιστορίας” και της τελικής επικράτησης του συστήματος της  φιλελεύθερης δημοκρατίας, η τελευταία συνεχίζει να αντιμετωπίζει νέες μορφές αυταρχικών καθεστώτων. Εσωτερικά τα δημοκρατικά πολιτεύματα έχουν τα δικά τους ιδιαίτερα προβλήματα, με  την αποστασιοποίηση των πολιτών από την πολιτική ζωή να είναι ίσως το μεγαλύτερο από αυτά. Ας εξετάσουμε την πτυχή αυτή αναλυτικότερα.

Οι διαφορές και οι δυσχέρειες των σύγχρονων δημοκρατιών 

Ήδη από τα πρώτα βήματα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, μετά τη Γαλλική Επανάσταση, ο Μπενζαμέν Κονστάν, ένας Γαλλο-Ελβετός πολιτικός αναλυτής που έζησε τα όσα ανάφερα, εντόπισε τις διαφορές της αρχαίας με τη σύγχρονη δημοκρατία. Στην αρχαία, άμεση δημοκρατία η συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική ζωή αποτελούσε την κεντρική αξία της ύπαρξης τους. Εκείνοι θα έπρεπε να αποφασίσουν για όλα τα κοινά ζητήματα, ακόμα και για τον πόλεμο που αποτελούσε τον κανόνα παρά την εξαίρεση. 

Στη σύγχρονη, αντιπροσωπευτική δημοκρατία, οι πολίτες, μπορεί εύκολα να απορροφηθούν από τα δικά τους ιδιωτικά ενδιαφέροντα και  συμφέροντα, με αποτέλεσμα να υποβαθμίσουν τη σημασία της πολιτικής και να αποστασιοποιηθούν από αυτήν, θεωρώντας πως δεν είναι σημαντική για την επιβίωση τους.  Όμως αυτό εμπεριέχει προφανείς κινδύνους,  δύο από τους οποίους προέβλεψε ο Κονστάν: πρώτον, ο κίνδυνος οι πολιτικοί αντιπρόσωποι να δημιουργήσουν δικά τους ιδιαίτερα συμφέροντα, τα οποία να προωθούν μέσω μεταξύ τους συνεννοήσεων. Δεύτερον, το κοινό να ξυπνά ξαφνικά από τον λήθαργο της αδιαφορίας, να εξοργίζεται με κάποιες αδυναμίες του συστήματος και να αναζητά να εκδικηθεί τους πολιτικούς. Μάλιστα αν τύχει ενθάρρυνσης από κάποιους πονηρούς προβοκάτορες, το κοινό μπορεί να αντιδράσει με απροσδόκητους ή βίαιους τρόπους - όπως έγινε, κατά τον Κονστάν,  με τη βία της Γαλλικής Επανάστασης. Ή όπως έγινε αργότερα με την πολιτική βία της που βοήθησε στην άνοδο των φασιστών και ναζιστών στην εξουσία. Ή όπως συνέβηκε σε μικρότερη κλίμακα στην Αμερική με την εκλογή Τράμπ, στη Βρετανία με το Brexit, και στην Κύπρο πιο πρόσφατα με την ψήφο στον Φειδία. 

Πως αντιμετωπίζονται αυτοί οι κίνδυνοι; Με την «μερική» έστω πολιτική συμμετοχή. Στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία οι πολίτες δεν χρειάζεται να απορροφούνται εξ ολοκλήρου από την πολιτική, αλλά χρειάζεται να επαγρυπνούν, να παρακολουθούν τα τεκταινόμενα και να είναι ενημερωμένοι για να μπορούν να κάνουν σωστές πολιτικές επιλογές και έγκαιρες παρεμβάσεις. 

Σήμερα στην εποχή του διαδικτύου όπου όλοι πνιγόμαστε από την ατέλειωτη θάλασσα πληροφοριών και ψευδών ειδήσεων, η επαγρύπνηση των πολιτών για προστασία της δημοκρατίας είναι πιο επιβεβλημένη από ποτέ άλλοτε. 

Νίκος Περιστιάνης

Κοινωνιολόγος

Πρόεδρος Ιδρύματος Universitas

• Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ‘Πολίτης της Κυριακής’ στις 15 Σεπτεμβρίου 2024.